ХÆМЫЦ

Нарты хистæр Уæрхæджы фаззон фырт, Æхсæртæг æмæ Донбеттыры чызг Дзерассæ-рæсугъды (Сасанайы) фырт, Нарты номдзыд Уырызмæджы фаззон, æндонриу Батрадзы фыд, Быценты сиахс. Болатрихи Хæмыцы тыххæй Нигер афтæ фыссы:

«Уырызмæджы кæстæр æфсымæр, кæстæр канд гуырдæй нæ, фæлæ зондæй дæр, хъаруйæ дæр æмæ æгъдауæй дæр. Ис ахæм æмбисонд: «Хъулæттæ иу мады хуылфæй дæр цæуы». Уырызмæг æмæ Хæмыцы 'хсæн æмхуызондзинадæй ницы ис. Ирон царды-иу æфсымæртæй иу рауад «магусайæ цæлуарзаг». Хæмыц дæр у раст ахæм. Чындзæхсæвтыл зилын, бахæрын, бануазын, рæстæг хъæлдзæгæй арвитын, сылваз митæ кæнын – уыдон сты Хæмыцы бæрæггæнæнтæ.»

Нарты адæм Хæмыцы сурæт сæхуыддæг тынг хорз равдыстой кадæг «Нарты æмбырд»-ы (кæнæ «Нарт чи хуыздæрыл куыд дзырдтой»). Байхъусæм-ма сæм: «Ды рагæй дæр дæ аууонæй куы тæрсыс, лæгмæ комкоммæ бакæсын куы никуы бауæндыдтæ зæронды бонмæ». «Хæмыц, дæ хъуыддаг: дæ фыдгуыбын дын чи нæ зоны, иу ахæм адæймаг дæр нæй Нарты. Никуы дын ничи базыдта де 'фсис, иуабонæй-иннабонмæ фынджы уæлхъус бадгæйæ, «бæркад», зæгъгæ, никуы ссыд дæ дзыхæй». «Адæмæн æмбисонд куы фæци дæ Хъох-дæндаг (АРХЪЫЗЫ ДÆНДАГ), быруйы хуынчъытыл куы бырыдтæ ды искæй устытæм; дæхи ус Быценты чызджы дæ дзыппы куы хастай...» æмæ басæтты йæ аиппытыл: «Уæ уайдзæфтæ сæ бынаты сты, фæлæ уый зонут, Нарт: Батрадзæй тыхджындæр, ныфсджындæр, йæ гуыбыныл хæцынæй, сылгоймагимæ уагджындæр никæй ссардзыстут.

Иудзырдæй, кæд Хæмыцмæ исты хорздзинад ис, уæд йæ саудзагъд æмæ, тыхгæнæг тых кæмæн нæ ары, уыцы уæздан, æгъдауджын æмæ зондджын фырт Батрадз. Йæхæдæг, удыхъæдæй фыдцъылыс уæвгæйæ, алкæимæ дæр кæны быцæу. Суанг йæ фаззон æфсымæр Уырызмæгимæ дæр, чи сæ хистæр у, ууыл. Кадæг «Уырызмæджы мæсыджы» йæ кæстæрдзинад сбæрæг вæййы Уастырджийы æххуысæй. Кадæг «Сатанайы райгуырд»-ы сæ æртæ æхсæвы бахъахъхъæнын хъæуы сæ мады зæппадзы мардæй. Дыууæ æхсæвы йæ Уырызмæг бахъахъхъæдта, æртыккаг æхсæв æй бахъахъхъæнын Хæмыц æркуырдта йæхæдæг. Уырызмæг ын афтæ: «Æз дæуыл куы æууæндин, уæд ды гуырдæй кæстæр дæ, æмæ йæ æртæ æхсæвы дæр хъуамæ ды бахъахъхъæдтаис». Йæ бар ын æй бæргæ бакодта, фæлæ бынтон æбæрнон разыны Хæмыц. Иу ахæмы айхъуыста Нарты хъæумæ, æмæ кæцæй куывды зарын цæуы, кæцæй – чындзæхсæвы хъæр, æмæ загъта йæхицæн:

«Бын бауа, мæлæг рынчыны коммæ чи кæсы! Ам ма мын зæппадзæй мæ мады чи хæссы! Ацæуон æмæ искуы иу чындзæхсæв бахæрон».

Хæмыц фыдæх у Сырдонмæ дæр. Йæ ус Быценоны хæфсы цъары Нарты ныхасмæ йæ дзыппы куы æрбахаста, уæд æй Сырдон базыдта æмæ йын фæсномыгæй бауайдзæф кодта. Уый фыдæй Быценон йæ цæгатмæ цæуыныл ныллæууыд, уыцы уайдзæфы фæстæ мæнæн демæ цæрæн нал ис (Быцентæ фидисæй рынчын кодтой, уайдзæфæй-мæлгæ), æмæ бавдæл, æмæ мæ кæцæй æрхастай, уырдæм фæхæсс, зæгъгæ.

Цы гæнæн ма уыд Хæмыцæн, æмæ йæ ахаста. Быценты дуармæ куы бахæццæ сты, уæд ын ус зæгъы:

– Æртæ хорздзинады бакæнинаг дын уыдтæн, фæлæ дзы ныр иу сæххæст кæныны йеддæмæ мæ къухы нал бафтдзæн, мæ тæригъæд дæр æмæ дæ тæригъæд дæр фæхæссæд, ацы ми нын чи бакодта, уый.

Кадæг «Фæндыр куыд фæзынди»-йы Нарт сæ иумæйаг хæдзар куы сарæзтой, уæд æм Сырдон цы фаутæ æрхаста, уыдон аиуварс кæнынц æмæ йæм фæстаг хатт Сырдоны æрхонынмæ ничиуал комы, æрцу, фен æй, цы фау ма йæм хæссыс, зæгъгæ. Уæд æм Хæмыц йæхи фæндæй ацыд, æмæ йын куынæ куымта, уæд æй «Хæмыц рацæфтæ кодта, куыд æмбæлд, афтæ». Уыцы мастдзинад Сырдон бавæрдта йæ зæрдæйы. Хъуыды кодта, цы маст ын скæнон, зæгъгæ. Хæмыцмæ уыди, авд азы хуыскъ чи уыд, ахæм хъуг æмæ хæлди фырнæрдæй. Уынынмæ йæм цыдысты алы рæттæй. Сырдон ныффæнд кодта йæ радавын. Адавта йæ æмæ йæ хидыхъусы зæххы бын йе ‘мбæхст хæдзары сæргæвста. Хæмыц къулбадæг усы зондæй Сырдоны куыдзы æрцахста æмæ йын йæ къахыл бабаста даргъ уырдæндах, стæй йæ ныдздзæхстытæ кодта æмæ уырдæндахы фæрцы куыдзы фæдыл цæугæйæ Сырдоны хæдзар ссардта. Сырдон уым нæ уыд. Аг дзидзайæ йе дзаг æмæ фыцы. Хæмыц систа хъуджы дзидзатæ, йæхæдæг хæдзары дуæрттæ фидар æрæхгæдта, аргæвста Сырдоны бинонты æмæ сæ аджы ныккалдта.

Ахæм фыдлæг æмæ хъæбæрзæрдæйы хицау уыд Нарты Хæмыц. Фæлæ йæ ронбæгъд æмæ куыдфæндыйы цæстæнгасы, фыдвæнды аххосæй цы фыдбылызтæ æрцæуы, уыдон Нартæн, сины саст фæрæстмæйау, хорзырдæм рацæуынц. Йæ мад Дзерассæйы зæппадзы æртыккаг æхсæв кæй нæ бахъахъхъæдта, уый фæрцы дунемæ фæзынд Сатана, Уырызмæджы бæх æрфæн æмæ зæххон куыйты фыдæл Силæм; Сырдоны бинонты фæцагъта, æмæ Сырдон йæ хистæр фырты цонджы стджытæй фæндыр сарæзта, иннæ лæппуты зæрдæйы тæгтæй фæндырæн скодта дыууадæс тæны. Сырдон фæндыр балæвар кæны Нартæн.

Хæмыцмæ цыдæриддæр аиппытæ ис, уыдон хæрзтæй фиды кæны йæ фырт Батрадз. Уый йын Быценонæй хъуамæ райгуырдаид, фæлæ райгуырд йæ дыууæ уоны астæу сынкъæй. Уырдæм æй ныуулæфыд Быценон йæ фæстаг сахат. Хæмыцæн йæ бæх хуыйны Хъулон. Тæхы маргъау уæлæрвты. Быценоны фæстæ усæн ракуры Хуры чызг Хорческæйы, йæ иунæг чызг у Нарты Уæрхтæнæджы цардæмбал, номдзыд Сыбæлцы мад.

Уырызмæг æмæ Хæмыц быцæу кæнынц æхсары кардыл дæр, фæлæ сæ фылдæр быцæу у, чи сæ хистæр у, ууыл. Сæ хъаст сæ фыдыхо Хъызмыдæмæ куы бахæссынц, уæд уый дæр йæ зонд æмæ æгъдауы тыххæй хистæр рахоны Уырызмæджы. Уый фыдæй йæ Хæмыц карз бафхæрын сфæнд кодта, фæлæ йын Хъызмыдæ йæ зæрдæ балхæны, Архъызы (Хъох) дæндаг ын кæй балæвар кæны, уымæй. Дæндаг та ахæм уыд, æмæ-иу æй сылгоймаджы мыггагæй кæмæдæриддæр равдыстаид Хæмыц, уый-иу ын йæ фæндоныл дыууæ нæ загътаид, æмæ ма сылваз лæджы уымæй хуыздæр цы хъуыд! Фæлæ йæ мæлæт дæр æрцыд уыцы дæндаджы аххосæй. Цæвиттон, Борæты Бурæфæрныджы усмæ дæр фæрæдыди, æмæ дзы сæ маст куыд райстаиккой, уымæн амал нæ ардтой. Сайнæг-æлдар Борæтæн сæ хæрæфырт уыд, æмæ уымæн бахæс кодтой Хæмыцы амарын. Иу бон куы уыд, уæд Хæмыц цуаны ацыд, æмæ йæ Сайнæг-æлдар рауыдта. Йе 'фсургъыл куыд фæцæйбадти Хæмыц, афтæ йæ Сайнæг-æлдар кардæй ныцъцъыкк ласта. Хуыцау кард Хæмыцæн Архъызы дæндагыл сæмбæлын кодта, æмæ кардæй иу къæртт фæхауди æмæ арвыл абадт – Мæй уæдæй фæстæмæ ис. Бæх Хæмыцы мард Æхсæртæггатæм æрхаста.

Афтæ Хæмыцы номимæ баст сты Мæйы равзæрд, æвæджиау Архъызы (Хъох) дæндаг æмæ кæрдæджы ном хæмыцырихи (уырыссагау – ковыль).

кæс «АРВЫ ДУАР»-Ы СÆРГÆНДТÆ